Japanse kalligrafie (shodō, 書道) voor dummies - Tokyo.nl (2024)

Als je aan de Japanse taal denkt, is kalligrafie één van de dingen die waarschijnlijk in je opkomen. Net als bij Westerse kalligrafie is het de bedoeling dat je mooi schrijft, maar in plaats van een pen gebruik je een kwast. In het Japans wordt kalligrafie “shodō” (書道) genoemd, wat letterlijk “schrijven-weg” betekent, dus “de weg van het schrijven“. Als je iets aan het schrijven bent in kalligrafie, moet je het in één keer op papier zetten en niet nogmaals met de kwast over een lijn heengaan omdat je iets ‘fout‘ hebt gedaan, of omdat je een bepaalde lijn niet goed kan zien omdat je inkt bijna op was. Dit idee komt uit het Zen-boeddhisme: je hebt maar één kans om iets op het papier te zetten, dus je moet je concentreren op waar je mee bezig bent.

Toen de Japanners het kanji-schrift overnamen van de Chinezen (in de 4e eeuw na Christus), namen ze ook de manier van schrijven over: met inkt en een kwast. Omdat de Japanners deze Chinese karakters gaandeweg ook aanpasten aan hun eigen taal, ontwikkelden ze ook nieuwe kalligrafie-stijlen.

Wanneer gebruik je kalligrafie?

Je kan in principe elke tekst kalligraferen. Nadat je hebt bedacht wat je wil schrijven, ga je eerst op oefenpapier de bewegingen oefenen. Pas als je denkt dat je klaar bent voor de uiteindelijke versie, pak je een mooi vel papier. Ademhaling en zen worden tijdens het proces zijn hiervoor erg belangrijk.

Wel is het altijd belangrijk om de strepen waaruit de karakters bestaan, in precies de juiste volgorde op papier te zetten! Juist omdat de karakters met een kwast geschreven worden, is de volgorde waarin zo’n karakter geschreven is, duidelijk te zien. Als je deze volgorde verkeerd hebt, ziet een kenner dat natuurlijk meteen.

In het Japanse dagelijks leven wordt kalligrafie beoefend als hobby, maar op zowel de Japanse basisschool als middelbare school worden ook kalligrafie-lessen gegeven. Op de basisschool verplicht, op de middelbare school als keuzevak. In de lessen op de basisschool doet de hele klas gezamenlijk de kalligrafie-oefeningen en schrijven ze vaak de karakters die ze net geleerd hebben. Sommige scholen hebben ook een kalligrafie-club. Volwassenen kunnen kalligrafie thuis beoefenen, maar ook bij bijvoorbeeld een kalligrafie-club in een buurthuis. Japanners zien shodō echt als een belangrijk onderwerp van hun eigen cultuur.

Naast de weg van het kalligraferen kennen Japanners nog veel meer van dit type stromingen zoals bijvoorbeeld de bushido, de weg van de krijger.

Benodigdheden voor kalligrafie

Voor het oefenen van de kalligrafie wordt een dun soort papier gebruikt, wat lijkt op krantenpapier. Daarna wordt het op mooi papier geschreven. Het kalligrafiepapier heet “hanshi” (半紙) en je hebt hier een goedkope variant van om op te oefenen, en een duurdere variant voor je uiteindelijke werk. Hanshi is, net als ander rijstpapier, niet puur wit maar melkachtig.

Om te zorgen dat je papier niet verschuift terwijl je aan het kalligraferen bent, leg je op de bovenrand van je papier een rechthoekig gewicht genaamd een 文鎮, “bunchin“. Dit gewicht kun je zowel schuin op een hoek van het papier leggen, als horizontaal op de korte kant van het papier.

De inktsteen 硯, “suzuri” is rechthoekig, met een opstaande rand. Eén kant van de rechthoek is dieper dan de andere helft. Dit is de plek waar de inkt in terecht komt en je dus ook de kwast indoopt. In Nederlandse tekenwinkels vind je ook vaak ronde inktstenen, maar deze zijn Chinees en niet Japans.

De inkt wordt traditioneel gemaakt op de inktsteen, door water op het hoge deel van de inktsteen te doen en met een staafje vaste inkt 墨, “sumi” daar een rondgaande beweging in te maken. Er zijn ook flesjes te koop met vloeibare, fabrieksmatig geproduceerde inkt 墨汁, “bokujuu“. Dit is wel sneller, maar traditioneel is de bedoeling dat je tijdens het inkt maken je geest leeg maakt, zodat je je goed kan concentreren op hetgeen je zodadelijk zal gaan schrijven.

Als je naar inktstaven gaat zoeken in Nederlandse tekenwinkels, zul je vaak ook gekleurde staafjes tegenkomen. Deze zijn echter van Chinese afkomst, want in de Japanse kalligrafie wordt altijd alleen met zwarte inkt geschreven.

De kwasten 筆, “fude“

Er zijn verschillende soorten/maten kwasten 筆, “fude” voor verschillende schrijfstijlen. De schrijfstijlen die je het meeste zult zien in Japanse kalligrafie zijn reisho-, gyousho– en sousho-tai. Als je met kalligrafie begint, schrijf je meestal eerst in reisho-tai, de meest duidelijke stijl met losse kwast-streken. In gyousho-stijl worden de karakters al vloeiender geschreven en til je de kwast minder vaak van het papier. Sousho-stijl is heel vloeiend: bijna alle karakters worden aan elkaar geschreven, vaak met een hele dunne kwast.

Hoe je de kwast vast moet houden, is afhankelijk van de stijl waarin je schrijft, maar sowieso hou je de kwast rechtop (niet scheef, zoals je met een pen schrijft).

Kalligrafie-kwasten worden gemaakt van bamboe met dierenhaar en de prijs is afhankelijk van de kwaliteit. De kwasten worden bewaard in een bamboe-matje, wat opgerold wordt en bijeengehouden met een touwtje.

Als je de uiteindelijke versie van je kalligrafie-werk hebt geschreven, kun je eventueel je naam ernaast schrijven en er een rode, vierkante stempel 印, “in” onder zetten. Deze stempel bevat meestal je naam (of een karakter van je naam) in kanji en kun je zelf snijden uit zachte steen (bijvoorbeeld speksteen), maar je kan er ook een rubberen stempel van (laten) maken.

Er zijn ook zogenaamde ‘kwastpennen’ 筆ペン, “fude-pen” te koop, een soort stift met een punt die eruit ziet als een kwastje. De inkt die hierin zit kan op gaan, dus zijn er ook navullingen te koop. Deze pennen zijn vooral handig om karakters te schrijven als je niet zoveel ruimte hebt (en ze dus kleiner moeten zijn) en de lijnen zeer gelijkmatig, of als je snel wat kalligrafie op bijvoorbeeld een ansichtkaart wil zetten. Je kan ze hier op Bol.com kopen.

Fun fact, wij (Tokyo.nl) bezitten het domein Shodo.nft om in de toekomst gave NFT’s van prachtige kalligrafische werken op te plaatsen.

See Also

Online cursus - Shodo: inleiding tot Japanse kalligrafie (RIE TAKEDA)De kunst van Japanse KalligrafieJapanse Kalligrafie les (shodo workshop) - The Sushi TimesWat is Shodo; Japanse Kalligrafie? - The Sushi Times

Aan de slag met kalligraferen

Basismaterialen om mee te beginnen kan je vinden in de grotere tekenwinkels in Nederland, maar vaak kom je dan wel Chinese materialen tegen (als je geluk hebt, ook Japanse). Andere winkels in Nederland die echt Japanse kalligrafie-spullen verkopen zijn Orientique in Den Haag en ’t Japanse Winkeltje in Amsterdam.

Als toerist kun je ook een workshop kalligrafie volgen in Japan. Voorbeelden zijn te vinden op bijvoorbeeld TokyoCheapo, Japan Wonder Travel en Calligraphy Class Tokyo, maar mijn tip: vraag bij de receptie van je hostel of hotel waar je in de buurt een kalligrafie-workshop kan volgen! Doe het dan wel meteen op de eerste dag dat je er bent, omdat de workshop misschien pas later in de week plaatsvindt.

Het is echter ook mogelijk om in Nederland een echte Japanse kalligrafie-workshop te volgen. Voorbeelden daarvan zijn de workshop bij Japan-Holland-Link (varieert van 18 tot 160 euro p.p.), de workshop bij ’t Japanse Winkeltje in Amsterdam (45 euro + 4 euro materiaalkosten p.p.) of bij Ambaran Artgroup (gratis, of met kleine bijbetaling, meestal op verschillende anime-conventies in Nederland).

Enkele veelgestelde vragen over Shodo/Kalligrafie

Dit artikel is geschreven door Selene Broers